Zeki Baştımar

Zeki Baştımar

Zeki Baştımar (1905-1974) Sürmene doğumlu yazar ve siyasetçidir.

19 yaşından itibaren üyesi ve militanı, yedi sene sonrasında da merkez komite üyesi olduğu gizli Türkiye Komünist Partisi'nin liderliğini 2. dünya savaşı sonrası üstlenmiş, 20 yıldan fazla bir süre bu görevi sürdürmüştür. Ayrıca aynı dönemde, örgütün legal siyasi kanadı olacak Türkiye İşçi Partisi projesini perde arkasında tasarlayan ve hayata geçiren isimdir.

Hayatı

1905 yılında Sürmene yakınlarındaki Baştımar köyünde doğdu. 6 yaşında önce babasını, ardından annesini kaybetti.

1915 yılı başlarında Trabzon ve çevresine yönelik ağır Rus bombardımanı sonrası yaşanan büyük yıkımın ardından, amcalarıyla birlikte memleketini terk ederek önce Samsun'a, oradan da İstanbul'a göç etti. O yıllarda işportacılık, çıraklık ve tezgahtarlık gibi işlerde çalıştı.

1919 yılında Trabzon'a geri döndü ve bir okulda hademe olarak işe girdi. Ertesi yıl bir kaza mahkemesinde katip olarak çalışmaya başladığında henüz daha 15 yaşındaydı.

1922 sonbaharında, giriş sınavlarını kazandığı Trabzon Muallim Mektebi'ne girdi. O yıllarda Trabzon'da yayınlanan dergi ve gazetelere gönderdiği şiirlerinin dikkat çekmesi, dönemin yerel entelektüel çevreleriyle irtibat kurmasını sağladı. Bu sayede, ilerleyen senelerde ilk kez sosyalist fikirlerle tanışarak 1925 yılında gizli Türkiye Komünist Partisi'ne üye oldu. Ertesi yıl partinin Trabzon teşkilatı tarafından, üniversite eğitimi alması için Batum üzerinden Moskova'ya gönderildi.

Eğitimini tamamladıktan sonra 1929'da İstanbul'a geçen Baştımar, Nazım Hikmet ile birlikte parti içi muhalefete katılarak aktif siyasi faaliyetlerine başladı. 1930'da sahte kimlikle yakalanarak tutuklandı ve sonrasında askere alındı. 1931 yılında askerden döndüğünde parti çalışmalarına kaldığı yerden devam etti. Ertesi yıl gerçekleşen gizli kongrede, partinin Merkez Komite üyeliğine seçildi ve tekrar tutuklandı. 1934 yılında ikinci kez Moskova'ya giderek iki yıl orada kalışının ardından, bu kez örgütlenme çabalarını Ankara'ya taşımak üzere Türkiye'ye geri döndü. O dönemde Ankara'da, Niyazi Ağırnaslı, Bekir Karayel, Behice Boran, Ahmed Arif, Enver Gökçe ve Ali Faik Cihan gibi ileride her biri Türkiye sol hareketinde başlı başına birer simge olacak isimleri parti saflarına katacaktı.

Bu yıllarda Ankara'da, DTCF bünyesindeki Pertev Naili Boratav, Niyazi Berkes, Mediha Berkes, Behice Boran ve Muzaffer Şerif Başoğlu'ndan oluşan Marksist akademisyenler ile Zeki Baştımar'ın ilk teması muhtemelen 1940 yılı civarında gerçekleşmişti. Sonrasında, özelikle iki yıl sonra parti üyesi de olacak olan Behice Boran'ın sorumluluğu altında çıkarılan dergiler oldukça etkili olacaktı. Bu dergilerin ilki "Yurt ve Dünya" idi. Bu dergide ağırlıklı olarak sosyoloji ve siyaset üzerine makalelerin yanında, Sabahattin Ali'den Rıfat Ilgaz'a kadar geniş bir yelpazeden dönemin parlak edebiyatçılarının öyküleri de yayımlanmaktaydı. Derginin ortak paydası, o günün güncel gündemi olan ırkçılık ve faşizm karşıtlığıydı. Ama aynı zamanda, dönemin TKP lideri olan Şefik Hüsnü çizgisi ile uyumlu bir Ulusalcı/Sağ anlayışın temsilcilerine de sayfalarında yer veriyordu. 1943 yılında ise ikinci bir dergi; yine Behice Boran yönetiminde ama bu kez büyük ölçüde hümanizmi öne çıkaran Marksist-Leninist bir çizgi sergileyecek ve Zeki Baştımar'a yakın isimlerin yazılarına daha fazla yer verecek olan "Adımlar" dergisi çıkarılmıştı. Bu derginin ilk sayısı ile birlikte, TKP'nin İstanbul merkezli Ulusalcı/Sağ eğilimli MK üyeleriyle, Ankara'daki Zeki Baştımar arasında ideolojik çatlak iyice derinleşmişti. İstanbul'dan Ankara'ya, orada neler olup bittiğini birinci elden öğrenmek için gönderilen Mihri Belli'ye, yeni derginin yöneticileri tarafından "Biz tastamam Zeki Baştımar'ın denetiminde bir dergi çıkartacağız" şeklinde bir açıklama yapılmıştı.

İstanbul ile Ankara arasındaki parti içi çatışma, İkinci Dünya Savaşı'nın sona ermesini takiben kağıt üzerinde sona erdi. TKP İstanbul yönetiminin dağılmasıyla, Zeki Baştımar partinin en önde gelen ismi olmuş ve 1946 yılında İstanbul'a geçerek genel sekreterlik görevini vekaleten üzerine almıştı. Ancak buna rağmen, politik yaşamının bu tarihten sonraki yıllarında; parti içi entrikalarla, ayak oyunlarıyla, şahsi çekişmelerle ve özellikle İstanbul'daki eski kadronun kendisini dışlama çabaları ile daha fazla mücadele etmek zorunda kalacaktı.

Bu arada Menderes dönemiyle birlikte artan siyasi baskılar, 1951 yılında, Mihri Belli çevresinin hataları ile toplu tutuklamalara yol açınca, o da yakalandı ve yargılandı. Sorgulama sürecinde aynı çevrelerin 50 sayfalık bir mektupla "sehven" sızdırdığı bilgilerle, polis, örgütün yeni bir numaralı isminin kendisi olduğu ilk kez öğrendi ve bir anda soruşturmanın kilit ismi haline geldi. O andan itibaren aylarca süren ağır işkencelere maruz kaldı. Hem hayatta kalabilmek ve hem de partinin dışarıda kalan kısmınının güvenliği korumak için, en uygun taktiği uyguladı. Kendisini öne sürdüklerini ve davayı üzerinde yıkmaya çalıştıklarını farkettiği isimlerin hepsi ile örgütsel ilişkilerini kabul etti. Buna karşın, doğrudan kendisine bağlı hücreleri oluşturan ve örgüt bağları veya kimlikleri tespit edilememiş çok önemli parti üyelerinin hiçbirini el vermedi. Mahkeme süreci başladığında ise, en ağır cezayı kendisinin alacağını biliyordu. Daha önceki mahkeme deneyimlerinden farklı olarak, bu kez ilk defa bütün suçlamaları üzerine alarak siyasi nitelikli bir savunma yaptı. Savunmasını, kendi Marksist-Leninist mücadelesinin insanlık adına zaruri ve meşru olduğu, kendisini yargılayan mahkemenin ise meşru olmadığı tezi üzerine kurdu. Bu savunması, daha sonra broşür olarak yayınlanacak ve sonraki yılların siyasi örgüt davalarında da benzeri çıkışlara esin kaynağı olacaktı. Dava sonuçlandığında, beklendiği gibi oldu. Partinin Ulusalcı/Sağ kanadının gevşekliğinden kaynaklanan ve parti için tarihi bir yıkıma yok açan bu süreçte hüküm giydiği 10 yıl ağır hapisle, gizli Komünist Parti davasında en büyük cezayı alan isim oldu.

1959 yılında tahliye oluşunu izleyen süreçte, örgütü hızla toparlayarak parti önderliğini bu kez fiilen ve tamamen eline aldı. Selanikli Şefik Hüsnü ve Selanikli Baraner ikilisinin çizgisini temsil eden Ulusalcı/Sağ kanadı partiden tamamen tasfiye etti. O dönemde kendisine yakın olan ve mahkeme sürecinde kendilerini elevermediği için TKP üyelikleri henüz açığa çıkmamış akademisyenlerden Behice Boran, Mehmet Ali Aybar ve Sadun Aren'i, örgütün legal kanadı olacak bir siyasi partinin kuruluşu için yönlendirdi. Böylelikle yeni anayasanın da uygun koşullar oluşturmasıyla 1961 yılında bir grup sendikacı kurucu üye gösterilerek Türkiye İşçi Partisi kuruldu ve bir süre zemin yoklandı. Ertesi yıl ülkenin bütün ilerici aydınları legal partinin saflarına davet edilerek, kitleselleşme çalışmaları başlatıldı ve Mehmet Ali Aybar resmen partinin başına geçirildi. Zeki Baştımar'ın kuzeni ile evli olan bir diğer TKP üyesi Nihat Sargın ise aynı partinin örgütlenme bürosu sekreterliğine getirildi.

Kendisinin ise örgütsel konumu tamamen açığa çıkmış ve mimlenmiş olduğu için Türkiye'de artık faaliyet yürütme imkanı kalmamıştı. Hiç zaman yitirmeden ülkeyi terk etmiş, Bulgaristan üzerinden Doğu Almanya'ya geçmişti. Ülke içinde kendisine yakın isimlere emanet ettiği TİP girişimi yeni bir legal siyaset deneyine soyunurken, o da dışarıda örgütün yurtdışı yapılanmasını "Dış Büro" adıyla yeni baştan organize etti. O tarihten sonra kendisini "Dış Büro 1. Sekreteri" olarak tanımladı ve sadece o unvanı kullandı. Türkiye'deki kadroları ise büyük ölçüde TİP bünyesinde legal siyasete yönlendirdi. Türkiye içindeki illegal örgütlenmeyi ise olabildiğince kapalı ve dar bir yapıyla sınırladı. Böylelikle, 24 yıl önce kendisinin de Türkiye'yi temsilen katıldığı son Komintern kongresinde Türkiye için tavsiye edilen stratejiyi gecikmeli de olsa hayata geçirmiş oldu.

Partisinin fiili liderliğini, beyin felciyle başlayan sağlık sorunlarının 1973 yılında iyice ağırlaşmasına dek Doğu Avrupa'dan yürüttü. Ölümünden kısa bir süre önce, biri uzun süredir yerini almak için faaliyet yürüten İ.Bilen isimli parti yöneticisi olmak üzere, Dış Büro komitesinin iki üyesinin imzasıyla görevinden alındı. Darbe olarak tanımladığı bu kararı tanımadığını, gerekçeleriyle birlikte uzun ve detaylı bir reddiye ile kayda geçirdi.

Kısa süre sonra gerçekleşen vefatının uzun süre örgütten gizlendiğine dair iddialar nedeniyle, kimi çevrelerce şüpheli görülen ölüm tarihi, resmi kayıtlara 18 Kasım 1974 olarak geçti.

Taşı Yakup Demir kod adına yazılmış olan mezarı, Almanya'da Leipzig şehrinde, Faşizm Kurbanları Anıt Mezarlığı içindedir.

Eserleri

İngilizce, Fransızca ve Rusça bilen Baştımar, çeşitli dergilerde yayınlanmış politik makalelerinin dışında, önemli Rus klasiklerinden Çehov'un "Sayfiyede", "Maske" ve "Düello", Puşkin'in "Erzurum Yolculuğu" ile Tolstoy'un "Hacı Murat" eserlerini Türkçeye çevirmiştir. Ayrıca yine Tolstoy'un "Savaş ve Barış" isimli ünlü başyapıtını Nazım Hikmet'le birlikte Türkçeye kazandıran isimdir.

• İnceleme:
• Çehov: Hayatı ve Sanat Hikâyesi (1960)
• Lev Tolstoy: Hayatı, Eserleri, Fikirleri (1960)

• Çeviri:
• Çehov: Maske (1944)